“Hey, ChatGPT… kun je dit gedicht vertalen?”

O, de heerlijkheden die ons ten deel vallen sinds de geboorte van ChatGPT! Ik ga er niet om liegen: de opkomst van AI legt ons allemaal in de productieve watten. We hoeven onze ingebouwde rekenkamer niet meer aan het werk zetten, de angst voor het witte blad is voorbij en dure brainstorms zijn zonder pardon het raam uit geslingerd. En geef iedereen eens ongelijk! Maar zo nu en dan lopen we toch nog tegen een lastig dingetje aan: houterige AI-antwoorden op creatieve prompts. Denk maar aan het vertalen van een gedicht of lied. Kun je GPT trainen op creativiteit, of schakel je toch het beste een menselijke vertaler in? Wij nemen de proef op de som.

Gedichten vertalen: een vak apart

Om te begrijpen wat erbij komt kijken om een gedicht te vertalen (oftewel: het werk waar we onze arme ChatGPT mee opzadelen) moeten we eerst een korte analyse doen. Hoe zit een gedicht in elkaar? Wat maakt een gedicht tot een aantrekkelijke, leesbare en emotioneel gelaagde tekst?

Een gedicht heeft…

• een metrum (ritme), stanza

• een vorm, bijvoorbeeld met strofes, lange of korte regels, vloeiende of gebroken doorloop van de tekst, enjambement

• soms rijm of klinkerrijm

• een zorgvuldig gekozen vocabulaire

• beeldspraak of metaforen

• taalkundige spelingen zoals alliteratie (‘menige moeder mokt’), anaforen (‘jij draait mijn hand, jij draait mijn hoofd, jij draait me in het rond’), paradoxen, hyperbolen (overdrijving)

• betekenis, vaak vanuit meerdere perspectieven en op een zeer persoonlijk niveau — een menselijke, algemene herkenbaarheid die een emotie opwekt

• originaliteit, want zoals elk creatief werk moet een gedicht aanvoelen als een unieke, one-of-a-kind beleving, een perspectief dat je nog niet eerder voorgeschoteld kreeg.

Kan AI een gedicht vertalen?

Laten we een simpele proef doen. Ik voerde ChatGPT een gedicht van Ida Gerhardt.

De eerste prompts: vertaal dit gedicht creatief.

Het resultaat:

Deze eerste poging is erg letterlijk. Er zit nog geen rijm in, geen ritme, en zeer weinig betekenis. Ook de titel is een doorn in het oog, want hoewel ‘inalienable’ qua betekenis niks met aliens te maken heeft, doet het wel meteen aan sci-fi denken. Daarom gaf ik hem een tweede prompt: wees vrijer en voeg rijm toe. Het resultaat:

Op zich niet slecht! Door mijn vraag om rijm heeft ChatGPT ook meteen ritme toegevoegd. En met meer vrijheid in de woordkeuze ontstaat er een vloeiender, betekenisvoller geheel. Het voelt alsof iemand hier zijn best op heeft gedaan. Wel heeft ChatGPT de titel behouden — maar dat zou je met een extra prompt gemakkelijk kunnen aanpassen — en ik mis hier nog steeds diepgang. Laten we uitpluizen hoe dat komt.

Kan ChatGPT creatief schrijven?

Wie creatief werk doet, moet over een heel belangrijke vaardigheid beschikken: nuanceren. Je moet een extra voelspriet hebben voor het ‘doseren’ en ‘balanceren’ van woorden en betekenissen. En die nuance moet je kunnen koppelen aan iets anders: levenskennis. En levenskennis moet voortkomen uit ervaringen. Net zoals ChatGPT gevoed wordt door een gigantische database aan webteksten en archieven, wordt de creatieve kant van jouw brein gevoed door wat je beleeft en hoe je je daarbij voelt. Je ziet hem al aankomen: GPT voelt en beleeft niks. Nada. Noppes.

De oorsprong van AI-data ligt in bestaande teksten. ChatGPT kan dus alleen een gedicht samenstellen uit frases die in het verleden al geschreven zijn. Kan dat op een eindeloze hoeveelheid manieren? Ja, hoor. Kun je hem net zo lang aansturen totdat hij een uniek gedicht op unieke toon en met een unieke menselijke beleving aan je voorlegt? Zeker. Maar op dat moment ben je zelf het gedicht al aan het schrijven. Je weet wat je wilt en niet wilt in zo’n gedicht, je weet wat er nodig is om dit gedicht bijzonder, vloeiend en aangrijpend te maken. En dan is AI gereduceerd tot het verlengstuk dat de woorden op papier zet. Jij bent het brein.

Is een gedicht vertaald door AI goed genoeg?

Wat vind je zelf? Zou je het vertaalde gedicht van Ida Gerhardt gebruiken? Het antwoord hangt waarschijnlijk af van je doel. Als je snel een Engelstalige persoon wilt laten lezen wat dit gedicht ongeveer betekent, of als je tijdens een bijeenkomst je publiek een indruk wilt geven van de algemene boodschap van de tekst, dan zou dit volstaan. Maar als je een Engelstalige persoon wilt meenemen in waaróm je dit gedicht zo mooi vindt, of als je je publiek een indruk wilt geven van Ida Gerhardts meesterlijke inlevingsvermogen in de menselijke psyche, dan weet je dat AI tekortschiet. Beleving kan niet machinaal worden geproduceerd.

Maar bij dat statement hoort natuurlijk ook bewijs. Ik nam dezelfde tekst onder handen en heb mij hierbij niet laten leiden door de suggesties van ChatGPT. Benieuwd naar het gedicht? Lees maar mee:

Dit is het vertaalde gedicht van Ida Gerhardt, inclusief titel.

Wat vind jij van deze tekst? Loopt het beter, of niet per sé? Zit er meer inhoud in? Je moet bedenken dat een vertaald gedicht altijd een bepaalde betekenis verliest. Maar een goede vertaler kan die betekenis er wel in terugbrengen. Ook ben ik zelf een voorstander van vrijheid in metrum en rijmvorm: het origineel hoeft geen exacte kopie te produceren, zolang er maar een behoud van betekenis en emotie is. Opnieuw was nuance hier een onmisbaar ingrediënt. Ik wilde de beleving van ‘lezen’ zeker uitdiepen en geen tekort doen aan Ida’s geroemde zin ‘Die lezen mogen eenzaam wezen’. Een letterlijke vertaling daarvan zou de plank misslaan, dus ik koos voor een compleet andere bewoording. Maar om de notie van eenzaamheid en afwijzing niet verloren te laten gaan, koos ik in de laatste strofe wel voor ‘reject’. Uiteindelijk liet het gedicht zich goed behouden in de vertaling. Soms heb je geluk!

Ook een gedicht laten vertalen?

Be our guest! Ik schrijf met veel plezier een vertaling voor je. En sleutel er net zo lang aan tot je je eigen beleving erin herkent.